Նիզշե Ֆրիդրիխ

Ֆրիդրիխ Նիցշեն  նոր ժամանակների ամենաազդեցիկ փիլիսոփաներից է, «կյանքի փիլիսոփայության» հիմնադիրը:Ֆրիդրիխ Նիցշեն ծնվել է լյութերական քահանայի ընտանիքում: Սովորել է Նաումբուրգի գիմնազիայում, որտեղից, բացառիկ ունակությունների համար, տեղափոխվել է Պֆորտի դպրոց: 1862 թ-ին ընդունվել է Բոննի համալսարան, ուսումնասիրել աստվածաբանություն և բանասիրություն: Համալսարանը չավարտած՝ 24 տարեկանում, իր գիտական ղեկավար Ռիչլի երաշխավորությամբ, նշանակվել է Բազելի համալսարանի պրոֆեսոր. դասավանդել է դասական բանասիրություն:1878 թ-ին հոգեկան խնդիրների պատճառով հրաժարվել է համալսարանական աշխատանքից և շուրջ 10 տարի Եվրոպայի տարբեր առողջարաններում ապարդյուն փորձել է վերականգնել առողջությունը: 1889 թ-ից վերջնականապես ընդհատվել է նրա գիտական գործունեությունը, սակայն մտավոր պայծառացման պահերին շարունակել է աշխատել:Նիցշեի փիլիսոփայական հայացքները զարգացել են ռոմանտիզմից դեպի «բոլոր արժեքների վերաարժևորում» և «գերմարդու տեսություն»: Նիցշեի աշխատությունները, ըստ նրա հայացքների, բաժանվում են զարգացման 3 շրջանի: Առաջին շրջանի` «Ողբերգության ծագումը երաժշտության ոգուց» (1872 թ.), «Փիլիսոփայությունը Հունաստանի ողբերգական դարաշրջանում» (1873 թ.), «Անժամանակ խորհրդածություններ» (1873–76 թթ.) և այլ գործերում Նիցշեն փիլիսոփա Արթուր Շոպենհաուերի և կոմպոզիտոր Ռիխարդ Վագների ազդեցությամբ քննարկել է հիմնականում մշակութաբանական հարցեր: Շոպենհաուերի «հանուն կյանքի» թեզը փոխարինել է «հանուն իշխանության» թեզով: «Ողբերգության ծագումը երաժշտության ոգուց» աշխատության մեջ, անդրադառնալով հին հունական մշակույթի ծագմանը, Նիցշեն մշակույթը համարել է 2 սկզբի ներդաշնակ միասնության արգասիք: Դիոնիսոսյան սկիզբը մարմնավորում է կամքն ու կենսասիրությունը և խորհրդանշում կյանքի ընթացքը, բնազդների պոռթկումը, կրքերի ազատ դրսևորումը, իսկ «ապոլլոնյան» սկիզբը մարմնավորում է բանականությունն ու կարգավորվածությունը և խորհրդանշում զգացմունքները զսպելու, հավասարակշռված, բանականությանը ենթարկված կյանքը:Ըստ Նիցշեի՝ գիտությունը, փիլիսոփայությունը և կրոնը, մոռանալով «կյանքը», ստեղծեցին իդեալական, կարգավորված բացարձակ «գոյի» մասին մեռյալ տեսություններ: Եվրոպական մշակույթի ճգնաժամի պատճառը, նրա կարծիքով, «ապոլլոնյան» սկզբի բացարձականացումն է:Երկրորդ շրջանի՝ «Մարդկայինը, չափազանց մարդկայինը» (1878–80 թթ.), «Արշալույսներ» (1881 թ.), «Զվարճալի գիտություն» (1882 թ.) և այլ երկերում, Նիցշեն շարադրել է «բոլոր արժեքների վերաարժևորման տեսությունը»: Դիոնիսոսի հետ է կապել իշխողների, Ապոլլոնի հետ՝ ճնշվածների բարոյականությունը, իսկ իդեալականը համարել է այդ բևեռային սկզբունքների հավասարակշռությունը, որն ամենևին էլ քրիստոնեությունը չէ: Նա «խաչակրաց արշավանք» է սկսել քրիստոնեական բարոյականության դեմ՝ այն համարելով մարդուն թուլացնող, ստրկացնող կրոն: Նիցշեն անընդունելի է համարել թույլի հանդեպ քրիստոնեական գթասրտությունը, մարդու հեզությունն ու խոնարհությունը, նա կողմ է հոգու ազատությանը և իշխանության ձգտմանը, որոնք բնորոշ են յուրաքանչյուր բանական էակի: Երրորդ շրջանի՝ «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» (1886 թ.), «Բարուց ու չարից անդին» (1886 թ.), «Բարոյականության տոհմագրությունը» (1887 թ.), «Հակաքրիստոս» (1892 թ.) և այլ գործերում Նիցշեն քննարկել է մարդու բարոյական արժեհամակարգի, իշխանության ձգտման հիմնախնդիրները, «գերմարդու» տեսությունը: Նիցշեի կարծիքով՝ առողջ է այն բարոյականությունը, որ ծառայում է կյանքի հաստատմանը: Որևէ այլ բարոյականություն, մանավանդ երբ այն պարտադրվում է կրոնի կամ այլ միջոցներով, վնասակար է: Նա մերժել է Աստծուն, փոխարենն առաջ է քաշել «հավերժական վերադարձի» և «գերմարդու» տեսությունները: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» աշխատության մեջ ազդարարել է գերմարդու հայտնությունը, որը ներկայանում է որպես կյանքի իմաստ և բարձրագույն արժեքներ կրող, ինքն իրեն հաղթահարող և բարձրացող մարդու կերպար:Գերմարդու ծնունդը նա տեսնում է Դարվինի տեսության՝ բնական ընտրության ճանապարհով, երբ թույլերն ու հիվանդները ոչնչանում են, ուժեղները՝ հաղթում: Նիցշեի «ընկնողին հրի՜ր» արտահայտությունը դարձել է թևավոր խոսք: Գերմարդու հայտնության հետ Նիցշեն կապել է «հավերժական վերադարձի» գաղափարը՝ որպես կյանքի կենսահաստատման արտահայտություն: Նիցշեի փիլիսոփայությունը համակարգված չէ. դատողությունները միանշանակ ու վերջնական չեն, այլ դիտվել են որպես մշակույթի անարխիստական քննադատություն և գեղագիտական անբարոյականության քարոզ: Այդուհանդերձ, Նիցշեի փիլիսոփայության (նիցշեականություն) հիմքում ընկած արժեքների ու մոտիվների խորքային վերլուծությունը մեծ ազդեցություն է թողել բազմաթիվ աստվածաբանների, փիլիսոփաների, հոգեբանների, գրողների (Թոմաս Ման, Հայնրիխ Ման, Հերման Հեսսե, Կնուտ Համսուն, Անդրե Ժիդ, Ջեկ Լոնդոն, Վալերի Բրյուսով և ուրիշներ) վրա: Իսկ Ադոլֆ Հիտլերը բարձր է գնահատել Նիցշեի «գերմարդու» գաղափարը և այն օգտագործել ֆաշիզմի գաղափարախոսության մեջ:Հայ փիլիսոփաներից Նիցշեի հայացքներին անդրադարձել է Երվանդ Ֆրանգյանը իր «Ֆրիդրիխ Նիցշեն և նրա փիլիսոփայությունը» (1910 թ.) գրքում: Նիցշեի փիլիսոփայության ազդեցությունը կրել են Ավետիք Իսահակյանը («Աբու Լալա-Մահարի» պոեմը) և Լևոն Շանթը («Հին աստվածներ» դրաման):